Ethiek van leefstijl en preventie
In de even huiveringwekkende als virtuoze roman Corpus delicti (2009) schetst Juli Zeh een samenleving waarin elke burger verplicht is gezond te leven en daardoor gelukkig te zijn. Ziek zijn wordt beschouwd als een misdaad waarvoor iemand zal moeten boeten. Eigen schuld.
Want, zo schrijft ideoloog Heinrich Kramer in zijn boek ‘Gezondheid als principe van staatlegitimatie’: “Een mens die niet streeft naar gezondheid, wordt niet ziek, hij is het al” (Zeh, 2009, p.7). In Zeh’s roman heeft de staat zich de vrijheid van burgers en de verantwoordelijkheid voor hun lichamelijke welzijn toegeëigend. Om ieders bestwil. Gezondheid is leidend bij alles en zonder dat mensen het door hebben veranderen ze in willoze – maar gezonde – schakels van het systeem.
Uiteraard, Juli Zeh vergroot een aantal pijnpunten in de actuele ontwikkelingen rond leefstijl en preventie uit. Maar de vraag lijkt relevanter dan ooit. Hoever mag een overheid gaan bij het beknotten van de vrijheid van burgers om hun eigen leven vorm te geven? Hoogleraar gezondheidsrecht Anniek de Ruijter is klip en klaar in een recent interview. “Mensen moeten kunnen kiezen voor ongezond eten, maar het moet ze niet worden opgedrongen. […] Het is de taak van de overheid om de vrijheid te waarborgen om gezonde keuzes te maken” (Kamsma, 2023). Van een plicht om gezond te leven moet De Ruijter weinig hebben. “Want waar trek je de grens? Iedereen heeft het recht om ongezond te leven. Als je dat ter discussie stelt, ondermijn je solidariteit als de basis van ons zorgstelsel” (Kamsma, 2023).
In deze editie van het Tijdschrift voor Gezondheidszorg en Ethiek staat het thema ethiek van leefstijl en preventie centraal. Michiel van Well neemt in zijn bijdrage de snel gegroeide leefstijlzorg onder de loep. Om de aard en praktijk van de leefstijlzorg te doorgronden beschouwt Van Well dit type zorg als religieus fenomeen. Hij laat zien hoe gezondheid in de leefstijlzorg heilig blijkt en wordt omgeven met technologisch ondersteunde rituelen rond bewegen, slapen, eten en drinken. Van Well is kritisch en betoogt dat leefstijlzorg, in lijn met het credo Alles is gezondheid, vrijwel het hele leven koloniseert en zo het zicht op andere waarden ontneemt.
Vrijheid is één van de waarden die daarbij onder druk kan komen te staan. In haar bijdrage onderzoekt Loesanne van der Geest in hoeverre invoering van de suikertaks, zoals opgenomen in het coalitieakkoord van 2022, de individuele keuzevrijheid van burgers beperkt en hoe dat kan worden gerechtvaardigd aan de hand van de vrijheidsbenaderingen van John Stuart Mill en Isaiah Berlin.
Mare Knibbe en Klasien Horstman kiezen voor een andere benadering van de vraag waar ethiek van gezondheidsbevordering over zou moeten gaan en wie daarbij te betrekken. Zij willen juist weg van een ethiek die vorm krijgt in filosofische debatten over autonomie, vrijheid en individuele verantwoordelijkheid. Knibbe en Horstman verschuiven de blik naar de rommelige, alledaagse sociale werkelijkheid, waarin mensen samen pogen een gezonde(re) leefruimte te scheppen. Geïnspireerd door filosofen als Joan Tronto en Margaret Walker bepleiten zij een publieke ethiek die de veelsoortige experimenten van burgers serieus neemt en reflecteert op de impliciete normen in die praktijken. Zij putten daarbij uit hun ‘Gezonde Stad’ onderzoek over uitsluiting en ontmoeting in de publieke ruimte en zien een ethiek voor ogen die leert van de publieke plekken waar burgers, professionals en beleidsmakers zich inzetten voor een zorgzame leefomgeving, sociale inclusie en ontmoetingen over sociale grenzen heen.
Aandacht voor sociale determinanten van gezondheid komt ook terug in de bijdrage van Nicole Dukers-Muijrers. Zij stelt dat het belang van ‘sociaal contact’ bij ziektepreventie en gezondheidsbevordering nogal eens wordt vergeten. Gezondheidsbeleid zou radicaler gericht moeten zijn op het behoud en versterken van de sociale relaties die mensen verbinden. Gezondheid, stelt Dukers-Muijrers, is een politieke kwestie over de vraag hoe we kunnen samenleven en ongelijkheid tegengaan.
Literatuur
Kamsma M. ‘Iedereen mag ongezond leven’. NRC, 7 augustus 2023.
Zeh J. Corpus delicti. Een proces. Amsterdam: Anthos, 2009.
Mededeling
Actuele ontwikkelingen in de medische ethiek 2023, Publieke Gezondheidszorg
Symposium vrijdag 6 oktober 2023, 13-16 u, Leiden. Organisatie: Het Centrum voor Ethiek en Gezondheid (CEG), de redactie van het Tijdschrift voor Gezondheidszorg en Ethiek (TGE), de Universiteit Leiden en de medische afdeling van het Thijmgenootschap. Lezing door prof. dr. Klasien Horstman: ‘Wat burgers weten: epistemic (in)justice in de publieke gezondheidszorg.’ Ook workshops en kleinschalige sessies over actueel onderzoek.
Deelname is gratis, opgeven middels een email naar Maria van den Muijsenbergh, voorzitter medische afdeling Thijmgenootschap: Maria.vandenmuijsenbergh@radboudumc.nl